Έλεγχος: Ανθρώπινη Υπέρβαση ή Καταστροφική Επιθυμία;

Πόσο ασφαλείς θα νιώθαμε αν γνωρίζαμε τι πρόκειται να συμβεί κάθε στιγμή στο υπόλοιπο της ζωής μας. Και πόσο πιο σίγουροι θα ήμασταν αν είχαμε την πολυτέλεια να ελέγχαμε ώστε να κατευθύναμε εκεί που θέλουμε οτιδήποτε εμφανιζόταν στο δρόμο μας.

 

Έλεγχος, μια συνθήκη που πολλοί άνθρωποι θέλουν να έχουν στην ζωή τους αφ ενός, γιατί ελαχιστοποιεί τις πιθανότητες αρνητικών εξελίξεων και αφ ετέρου, επειδή προσφέρει την αίσθηση της κυριαρχίας σε ανθρώπους ή καταστάσεις.

Ωστόσο, η επιθυμία για τον έλεγχο δεν αφορά μόνο στο περιβάλλον του ατόμου αλλά αρκετές φορές, παρατηρείται η άσκηση ελέγχου στον ίδιο τον άνθρωπο με μια λιγότερο απαιτητική μορφή, εκείνης του αυτοελέγχου.

Ως αυτοέλεγχο ορίζουμε την επιθυμία του ανθρώπου να διαχειρίζεται αποτελεσματικά τις συναισθηματικές, νοητικές, συμπεριφορικές, οργανικές και ψυχολογικές αντιδράσεις του. Σαν να καθοδηγούμε οι ίδιοι τον εαυτό μας σε συγκεκριμένες εκφράσεις.

Ο αυτοέλεγχος χαρακτηρίζεται ως πλεονέκτημα και είναι το στοιχείο της ανθρώπινης φύσης που θεωρείται απαραίτητο για την συμμετοχή του ανθρώπου στα κοινωνικά σύνολα. Θέλει όμως αρκετή δύναμη και τόλμη ώστε κάποιος να «επιβληθεί» στον εαυτό του ιδιαίτερα αν οι επιθυμίες ανεξάρτητα από το περιεχόμενο τους είναι έντονες και πεισματικές.

Βέβαια, αν πιστέψουμε στις δυνατότητες της ανθρώπινης υπόστασης, θα υποστηρίξουμε ότι η εδραίωση κάποιων συνθηκών μπορεί να είναι δύσκολη αλλά σε καμία περίπτωση δεν είναι ακατόρθωτη αρκεί, ο άνθρωπος να κινείται προς την απόκτηση όσων επιθυμεί με όποια μέσα είναι δυνατά να τον οδηγήσουν στους στόχους του.

Και αν λάβουμε υπόψη τα πορίσματα των ερευνών θα υποστηρίξουμε ότι ένα από τα «καλά» της επιτυχημένης ψυχοθεραπείας είναι η ενίσχυση του αυτοελέγχου του ατόμου. Υπό αυτήν την έννοια, ίσως ενισχύεται η άποψη της γνωσιακής-συμπεριφορικής ψυχοθεραπείας η οποία πρεσβεύει ότι η αναδιαμόρφωση του τρόπου σκέψης μπορεί να επιφέρει σημαντικές διαφοροποιήσεις στις συναισθηματικές και συμπεριφορικές εκδηλώσεις του θεραπευόμενου.

Άρα θα λέγαμε ότι ένας αποτελεσματικός τρόπος επίτευξης του αυτοελέγχου είναι η χρήση της νοητικής διαδικασίας η οποία σε πολλές περιπτώσεις αποδεικνύεται ότι είναι ικανή να επιτρέψει ή να αποτρέψει οποιαδήποτε αντίδραση θα μπορούσε να καταστεί «καταστροφική» τόσο για τον άνθρωπο όσο και για το περιβάλλον του.

Αντίθετα, όταν ο άνθρωπος θέλει να ελέγχει τα πάντα στην ζωή του δημιουργεί άθελα του επίπονες καταστάσεις αρχικά στον ίδιο αλλά και κατ’ επέκταση στους άλλους ανθρώπους. Συνήθως, θέλουμε να ασκήσουμε έλεγχο σε όσα αρνητικά πιστεύουμε ότι θα συμβούν και μοιραία θα μας ζημιώσουν. 

Η ανάγκη για έλεγχο συχνά αναγνωρίζεται ως μια από τις βασικότερες αιτίες άγχους η οποία επιδρά αρνητικά στην ψυχική ηρεμία των ανθρώπων. Αφού και μόνο η πεποίθηση ότι χρειάζεται να καταβάλλουμε οποία προσπάθεια για να καταφέρουμε ή να αποφύγουμε ότι θεωρούμε πως θα συμβεί, κουράζει αφόρητα τόσο ψυχικά αλλά και σωματικά εκείνον που προσπαθεί.

Άλλωστε, αρκετές φορές αποδεικνύεται μεταγενέστερα ότι πολλά από όσα πιστεύαμε ότι θα γίνουν, όχι μόνο δεν συνέβησαν αλλά, τα γεγονότα που προέκυψαν ήταν τελείως διαφορετικά από τις αρχικές ανησυχίες μας.

Ωστόσο, η βαθύτερη και ασυνείδητη ψυχική αιτία ενεργοποίησης της άσκησης του ελέγχου οφείλεται κυρίως στο πανανθρώπινο φόβο του θανάτου. Όσο εξοικειωμένοι και αν είμαστε με την ιδέα ότι κάποια στιγμή θα πάψουμε να ζούμε ίσως, η σκέψη ότι θα πεθάνουμε να δρα ενισχυτικά αυξάνοντας σημαντικά την επιθυμία μας για ζωή άρα και τις προσπάθειες για την αντιμετώπιση οποιουδήποτε παράγοντα δύναται να καταλήξει στο ανεπιθύμητο γεγονός.

Και ίσως δεν είναι τυχαία η συνειδητοποίηση ότι οι άνθρωποι επιλέγουν τις συμπεριφορές ελέγχου σε καταστάσεις που συμβολίζουν ή θυμίζουν το τέλος.

Βέβαια, για να προχωρήσουμε σε οποιαδήποτε ανθρώπινη αντίδραση, οργανική και ψυχολογική, απαιτούνται κάποιες προϋποθέσεις. Φυσικά, θα τονίσουμε την σημασία της γενετικής προδιάθεσης. Κάθε ανθρώπινη έκφραση στηρίζεται κατά ένα μεγάλο ποσοστό στο βιολογικό υπόβαθρο του ατόμου. Οπότε όσο πιο συχνή είναι μια αντίδραση σε ένα οικογενειακό σύστημα τόσες πιθανότητες υπάρχουν ώστε να εκδηλωθούν ανάλογες εκφράσεις από τους ανθρώπους που θα προστεθούν γενετικά στο περιβάλλον.

Όμως για να υιοθετηθεί μια αντίδραση χρειάζεται να υπάρχουν τα κατάλληλα ερεθίσματα. Συνήθως, ψυχολογικές συνθήκες όπως είναι οι εμπειρίες, οι περιβαλλοντικές επιδράσεις, η μίμηση, η μάθηση αποτελούν πολύ καλούς εγκλητικούς παράγοντες ανάλογων στάσεων.

Μα πάνω από όλα σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η προσωπικότητα του ατόμου η οποία στηρίζεται σε καθορισμένες δομές. Άρα όσο πιο επιρρεπής ψυχικά είναι ένας άνθρωπος τόσο πιο εύκολα θα απαντήσει με συγκεκριμένες στάσεις σε ειδικές καταστάσεις.

Σαφώς και είναι ωφέλιμο για την ατομική εξέλιξη των ανθρώπων να προσπαθούν για το καλύτερο δυνατό ελέγχοντας διαχειριστικά τα πιθανά σενάρια ανατροπής των μελλοντικών συγκυριών.

Από την άλλη πλευρά, εξίσου αποδοτικό και ίσως περισσότερο, είναι η αποδοχή των γεγονότων όπως προκύπτουν στην ζωή μας αλλά και κάθε ανθρώπινη παρέμβαση για την βελτίωση των συνθηκών που προκαλούν ανισορροπία στην ψυχολογική και οργανική μας φύση.

Γιατί για ακόμη μια φορά θα φανεί ότι σε αρκετές περιπτώσεις, οι άνθρωποι προσπαθούν με πολύ ή λίγο κόπο να επιφέρουν τις επιθυμητές σταθερές στην δική τους πραγματικότητα.

Και ενώ όλα φαίνεται να οδεύουν προς την «ασφαλής» κατεύθυνση ξαφνικά, ένα απρόβλεπτο γεγονός, μια μικρή λεπτομέρεια, μια διαφορετική κίνηση, είναι ικανά να αλλάξουν την προκαθορισμένη συνέχεια και να ενισχύσουν την άποψη ότι τελικά δεν είναι η ελεγκτική προσπάθεια των ανθρώπων εκείνη που καθορίζει τις εξελίξεις αλλά… η μαγ(κ)εία της ζωής!

Βασιλική Βενέτη, Post MA
Κλινική Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια, «Διεπιστημονικό Δίκτυο Εξειδίκευσης Επαγγελματιών Ψυχικής Υγείας»